Εθνική Συνείδηση
Όταν μιλάμε για ελληνική παράδοση, βάζουμε στον νου μας μια πνευματική και ηθική εξέλιξη μέσα στον χρόνο με ένα πλήθος από διακλαδώσεις που εμπλέκονται μεταξύ τους και συχνά αντιστρατεύονται η μία την άλλη, ωστόσο όμως δημιουργούν ένα ενιαίο σύνολο με έναν θαυμαστό πλούτο μορφών.
Γενικά είναι λάθος των μελετητών και των διανοητών που περιορίζουν την παράδοσή μας σε ένα μικρό διάστημα χρόνου, στις τρεις γενιές του πέμπτου αιώνα π.Χ., όσο σπουδαία, περίλαμπρη και μοναδική στην ιστορία του κόσμου ήταν η πνευματική συγκομιδή αυτής της κλασικής εποχής, καθώς η ζωντανή πραγματικότητα της παράδοσής μας περιέχει στη μνήμη της τον θρύλο του Μεγαλέξανδρου, το άνθισμα του ελληνιστικού κόσμου, την ορθόδοξη Εκκλησία, τα χίλια χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας με τη μεγάλη της τέχνη, τις περιπέτειες της διασποράς, τη δημοτική ποίηση, το Εικοσιένα, το καινούργιο κράτος με τους αγώνες και τα παθήματά του, τα οποία, δεμένα το ένα με το άλλο, αποτελούν μια οργανική ενότητα και μέσα σε αυτήν τη ζωντανή ενότητα της ελληνικής παράδοσης ζει και το κλασικό ιδανικό σαν ένα αναπόσπαστο μέλος που την επηρεάζει ανέκαθεν βαθύτατα, αλλά και επηρεάζεται συνεχώς από αυτήν.
Όλο αυτό το ζήτημα δεν σταματά στην ιδιαίτερη παράδοσή μας, όσο και αν η σημερινή συνείδηση του ελληνισμού είναι πολυσύνθετη και πλατιά. Ως μέλη αυτού του λαού ανήκουμε στην Ευρώπη γεωγραφικά, οικονομικά, κοινωνικά, πολιτικά και πολιτιστικά και συμμετέχουμε στη ζωή της, χανόμαστε μαζί της και σωζόμαστε, αν σωζόμαστε πάλι μαζί της.
Η πνευματική μας αλληλεξάρτηση με τη Δύση είναι μια ατράνταχτη πραγματικότητα της ύπαρξής μας από τα βάθη των μέσων χρόνων, μία πραγματικότητα, επί της οποίας εδραιώθηκε κατά κύριο λόγο το γόητρο του κλασικού ιδανικού. Ολόκληρη η Ευρώπη με τα βιβλία, τις ιδέες και τα σύμβολά της αποτελεί ένα κομμάτι του σημερινού μας εαυτού, καθώς τα αρχαία γράμματα και το ρωμαϊκό δίκαιο συνέβαλαν και συντέλεσαν στο να γίνουμε αυτό που είμαστε.
Ωστόσο, όσο και αν ανήκουμε στην Ευρώπη, υπάρχει πάντα μια πλευρά του εαυτού μας που ακουμπά στην Ανατολή, μια πλευρά που οι παλαιότεροί μας ντρέπονταν να τη φανερώνουν, αλλά εμείς, ως ωριμότεροι και πιο σίγουροι στον εαυτό μας, τη νιώθουμε σαν έναν πλουτισμό της ζωής μας και δεν θέλουμε να τη χάσουμε. Έτσι συνεννοούμαστε με τον Ευρωπαίο, όπως συνεννοούμαστε με τον Αρμένη και τον Άραβα, ζούμε στον ρυθμό της δυτικής ζωής και είμαστε μέρος της Ευρώπης, αλλά η πολυσύνθετη ιδιοσυγκρασία μας ανήκει ταυτόχρονα και σε κάποια Ανατολή, που δεν είναι ωστόσο η μεγάλη Ασία, αλλά μια Ανατολή πιο κοντινή, ήμερη και αρκετά οικεία. Είναι ο γεωγραφικός χώρος που κλείνει μέσα του τη Βαλκανική, τη Μαύρη Θάλασσα, τη Μικρά Ασία ως τον Καύκασο και ως τη Μεσοποταμία και ολόκληρη την Ανατολική Μεσόγειο με τους τόπους που απλώνονται στις ακρογιαλιές της.
Ύστερα από αυτήν τη σύντομη διαδρομή που κάναμε στον χώρο και στον χρόνο, θα ήταν μεγάλη αφέλεια αν νομίζουμε ότι χαράξαμε τα τελειωτικά όρια της ελληνικότητας, ότι βρήκαμε το βασικό δόγμα που δεν μπορεί να το παραβεί η πνευματική ζωή της Ελλάδας χωρίς να αναιρέσει τον εαυτό της γιατί ο ελληνισμός ζει, οπότε αλλάζει, ανανεώνεται συνεχώς και αναπροσαρμόζεται στις καινούργιες περιστάσεις, στις καινούργιες απαιτήσεις, αφομοιώνει νέες επιδράσεις, ανακαλύπτει δρόμους, φτιάχνει πρωτότυπα έργα και διαμορφώνει αντιπροσωπευτικούς τύπους που είναι αλλιώτικοι από αυτούς που ήξερε.
Όσο ο ελληνισμός είναι ζωντανός, δεν θα υπάρξει σύστημα κανόνων που να ρυθμίζει πότε ένα έργο είναι ελληνικό και πότε δεν είναι. Ο μόνος κανόνας της ελληνικότητας που αντέχει η συνείδηση του Έλληνα είναι αυτός: «Ελληνικό είναι κάθε έργο που βγαίνει με ειλικρίνεια από τη ζωή, την καρδιά και τη σκέψη των Ελλήνων!».
Ας συλλογιστούμε τώρα τα διακόσια χρόνια που αποτελούν τη νεοελληνική ιστορία ως προς το ποιοί διαλεχτοί και ξεχωριστοί άνθρωποι εκπροσώπησαν έντονα και παραστατικά την πνευματική και ηθική μας ζωή: ο Ρήγας Φεραίος, ο Κοραής, ο Μακρυγιάννης, ο Σολωμός, ο Παλαμάς, ο Παπαδιαμάντης, ο Καβάφης, ο Σικελιανός, ο Σεφέρης, ο Ελύτης κ.ά. Τι ποικιλία στις ιδιοσυγκρασίες, στις νοοτροπίες, στις αντιλήψεις, στις τάσεις και στους τρόπους έκφρασης!
Από τα παραπάνω αναρωτιέται κανείς αν υπάρχει κάτι κοινό ανάμεσα στις τόσο διαφορετικές αυτές μεγάλες μορφές. Ωστόσο κάτι κοινό υπάρχει και πραγματώνει ανάμεσά τους την ενότητα που νιώθουμε αναμφισβήτητα και αυτό είναι ο αέρας, ο τόνος, η υφή, η έμφαση, η ψυχή του νεοελληνισμού, ο ίδιος ο νεοελληνισμός, όχι ως δόγμα, σύστημα, διδασκαλία, σχολή και απαράβατος νόμος, αλλά ως ζωή, δηλαδή συνεχής κίνηση, αντίφαση, αμφισβήτηση, αναζήτηση, ανάλυση, σύνθεση, δημιουργία, ένα ταξίδι συνεχές χωρίς τέλος.
