Ένας τόπος με δύο διαστάσεις, φυσική και ιστορική, περιέχει λιγότερη ή περισσότερη φύση και ζωή, αλλά από μόνο του αυτό το στοιχείο σπάνια μπορεί να κάνει έναν γεωγραφικό χώρο να αρθεί πάνω από άλλους και να ξεχωρίσει. Μία από τις λίγες εξαιρέσεις είναι ο τόπος του Αχέροντα που μαζί με την ύπαρξη της ζωής εμπεριέχει συμβολικά και την ανυπαρξία της. Οι απαρχές αυτού του συμβολισμού ανάγονται στην ελληνική αρχαιότητα που τοποθέτησε εκεί την είσοδο του Άδη, στη συμβολή των ποταμών της περιοχής με τα αρχαία ονόματα. Εκεί, η τρίτη διάσταση, η μυθική, προβάλλει τον γεωγραφικό χώρο ως κάτι περισσότερο από ένα μέρος του βιωμένου κόσμου. Χάρη σε αυτήν ο τόπος του Αχέροντα υπερβαίνει την τοπικότητά του.

Αντίστοιχες με τις παραπάνω διαστάσεις είναι και οι ενότητες στις οποίες επιμερίζεται αυτή η εργασία: Στην πρώτη (κεφ. 2-5) ο τόπος παρουσιάζεται όπως τον αντιλαμβανόμαστε οπτικά ως φυσικό και μεταφυσικό τοπίο, η δεύτερη ενότητα (κεφ. 6-9) αναφέρεται στον αρχαίο μύθο στον οποίο ο τόπος ως μεταφυσικός συμβολισμός παραπέμπει, ενώ στην τρίτη (κεφ. 10-20) ο λόγος είναι για τον τόπο ως κατοικημένο χώρο-πεδίο ανθρώπινης δράσης. Στο βιβλίο προτάσσεται εισαγωγή (κεφ. 1) σχετική με το αντικείμενο της εργασίας και σε παράρτημα (κεφ. 21) περιλαμβάνονται κειμενικά τεκμήρια της παρουσίας του θέματος στην αρχαία και στη νεότερη γραμματειακή σκέψη.

Ως συγγραφική σύνθεση η εργασία παρακολουθεί ιστορικά έναν μυθότοπο,επιχειρώντας να σκιαγραφήσει την εικόνα του, όπως έχει διαμορφωθεί κατά τη διαδρομή του δια μέσου των αιώνων.Από τους δρόμους που μπορούν να οδηγήσουν σε αυτόν τον σκοπό η επιστήμη και η λογοτεχνία είναι βασικές επιλογές. Εδώ ο δρόμος περνάει μέσα από μια συναγωγή δοκιμίων, “είδος μεικτό αλλά νόμιμο” που έρχεται να αρχειοθετήσει το περιεχόμενο της μνήμης: Διαβάσματα, ακούσματα και προσωπικές εμπειρίες από τη φυσική επαφή με το αντικείμενο του θέματος είναι η πρώτη ύλη της εργασίας.

Γ. Χ. Ζ.

ΚΑΘΥΣΤΕΡΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

 Οι σημερινοί μεσήλικες έχουν ακούσει από τους παππούδες και τις γιαγιάδες τους να τους περιγράφουν με μελανά χρώματα τις δυσκολίες της στερημένης ζωής που έζησαν κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20^ουαιώνα. Από τους γονείς τους έχουν ακούσει για τα εφιαλτικά χρόνια του φόβου και της πείνας εν μέσω κατοχής και για τη φτώχεια που ακολούθησε κατά τις επόμενες δυο-τρεις δεκαετίες. Αλλά και οι ίδιοι οι σημερινοί μεσήλικες θυμούνται τα δικά τους δύσκολα παιδικά χρόνια. Τρεις γενιές ανθρώπων σε διαρκή αγώνα για βελτίωση των συνθηκών ζωής. Μια επώδυνη πορεία που ταυτίζεται με τη διαδρομή της τοπικής κοινωνίας και της χώρας γενικότερα για έξοδο από την υπανάπτυξη.

 Δεν είναι εύκολο για όσους δεν έζησαν οι ίδιοι σε συνθήκες ακραίας καθυστέρησης του τόπου να κατανοήσουν τι σημαίνει αυτό για τη ζωή των ανθρώπων. Η επιστημονική προσέγγιση του φαινομένου με τις ποσοτικές μεθόδους ανάλυσης έχει την αξία της,αλλά με τόσες μορφές που παρουσιάζει σε όλες τις εκφάνσεις της καθημερινότητας η καθυστέρηση δεν είναι εύκολα προσπελάσιμη μόνο με τη χρήση κλασικών τεκμηρίων από την αντικειμενική πραγματικότητα, όσο σημαντικά κι αν είναι αυτά. Ενίοτε η προσφυγή στα βιώματα των ανθρώπωνοι οποίοι έζησαν ως πρωταγωνιστές την υπανάπτυξη του τόπου είναι απαραίτητη. Τέτοια βιώματα προϋποθέτει η αναφορά στο θέμα μας, εμπειρίες από μαρτυρίες ανθρώπων που μας φέρνουν σε μια αμεσότερη, αυθεντική επαφή με την πραγματικότητα.

 Όμως, οι μαρτυρίες εδώ δεν συγκεντρώθηκαν “με το μαγνητόφωνο στο χέρι” για τις ανάγκες της εργασίας. Ο γράφων δεν υποδύθηκε τον ρόλο του ερευνητή που συγκεντρώνει στοιχεία για να τα αξιοποιήσει συγγραφικά. Πολλές πληροφορίες αποκτήθηκαν από τον μακροχρόνιο συγχρωτισμό με τους κατοίκους του τόπου και έχουν πλέον μετουσιωθεί σε γνώση. Έτσι, από αυτή την άποψη η συγγραφή εδώ πρέπει να νοηθεί ως μια προσπάθεια του γράφοντα να ανασυνθέσει εμπειρίες που δεν ανήκουν πλέον σε κανέναν, έχουν αναχθεί σε κοινή γνώση. Αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο η εργασία δεν περιλαμβάνει κατάλογο με ονόματα πληροφορητών. Αν χρειαζόταν να συνταχθεί τέτοιος κατάλογος, θα έπρεπε να συμπεριλάβει ως πηγές πληροφόρησης έναν πολύ μεγάλο αριθμό ανθρώπων. Υπάρχουν, βέβαια, κάποια πρόσωπα των οποίων οι πληροφορίες ξεχωρίζουν κυρίως λόγω κάποιας ιδιότητας που είχαν ή έχουν, αλλά σε αυτήν την περίπτωση το όνομά τους σημειώνεται στο κείμενο ως στοιχείο της πληροφορίας μάλλον παρά ως βιβλιογραφική αναφορά.

 Η ανάπτυξη εδώ νοείται με την ευρύτερη δυνατή σημασία ως βελτίωση των υλικών όρων της ζωής και ως πρόοδος σε κάθε της μορφή. Ο λόγος είναι για την ανάπτυξη που σημειώθηκε στην περιοχή αναφοράς την περίοδο κατά την οποία μία αγροτοκτηνοτροφική κοινωνία απέκτησε πολλά αστικά χαρακτηριστικά και από την άποψη αυτή ανάπτυξη και αστικοποίηση σχετίζονται μεταξύ τους με την έννοια ότι η μία μπορεί να θεωρηθεί παράγοντας της άλλης. Συμπληρωματικά πρέπει να διευκρινιστεί ότι, όπως σε μια αναπτυγμένη περιοχή (ή χώρα) δεν αποκλείεται η παρουσία στο εσωτερικό της θυλάκων καθυστέρησης, έτσι δεν αποκλείεται και το αντίθετο. Δεν απολαμβάνουν ομοιόμορφα τα οφέλη του αναπτυξιακού επιπέδου στο οποίο βρίσκεται ο τόπος τους όλες οι ομάδες πληθυσμού. Η σχετικότητα των όρων ανάπτυξη-υπανάπτυξη φαίνεται και μεταξύ χωρών ή περιοχών της ίδιας ομάδας. Δεν έχει η Ελλάδα, που τα τελευταία χρόνια χαρακτηρίζεται ως αναπτυγμένη χώρα, το ίδιο επίπεδο ανάπτυξης με χώρες, όπως είναι εκείνες της ΒΔ Ευρώπης. Σε αυτές τις περιπτώσεις γίνεται, βέβαια, λόγος για κοινωνική ανισότητα, αλλά και αυτό το φαινόμενο εν πολλοίς μορφή υπανάπτυξης είναι.

 Ο προκείμενος τίτλος “Καθυστέρηση και ανάπτυξη” δεν περιγράφει απλώς μια οικονομική κατάσταση σε έναν περιορισμένο γεωγραφικό χώρο. Η έννοιά του μπορεί να στεγάσει ολόκληρη την Ελλάδα μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους. Αυτή η εκατονταετής περίοδος χαρακτηρίζεται από τον αγώνα για απαλλαγή από καταστάσεις βίας, ανελευθερίας, στέρησης και δυστυχίας. Περιλαμβάνει πολεμικά γεγονότα, ακραίες μορφές βίας στην οποία αναγκάστηκαν να καταφύγουν ή να υποστούν οι άνθρωποι του 20ού αιώνα. Μετά την απελευθέρωση με τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-13 ακολούθησαν άλλοι τρεις πόλεμοι (οι δύο Παγκόσμιοι και ο Μικρασιατικός) και μετά από αυτούς η Κατοχή και ο Εμφύλιος. Εξαιρετικά δύσκολα χρόνια πριν αρχίσει η μεταπολεμική ανοδική πορεία από την κοινωνική καθυστέρηση προς την ανάπτυξη, αρχικά με έξωθεν βοήθεια. Έπρεπε πρώτα να επουλωθούν οι πληγές τις οποίες άφησε πίσω του ο ναζιστικο-φασιστικός άξονας. Η καταστροφή ήταν τεράστια και η διεθνής κοινότητα για να βοηθήσει τις χώρες που επλήγησαν περισσότερο από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο συνέστησε φορέα ο οποίος προσέφερε ανθρωπιστική βοήθεια και στην Ελλάδα. Ο φορέας ονομαζόταν United Nations Relief and Rehabilitation Administration (Οργανισμός Βοήθειας και Αποκατάστασης των Ηνωμένων Εθνών), γνωστός με το αρκτικόλεξο UNRRA, όνομα που στην περιοχή Φαναρίου το πρόφεραν ως Ούντρα. Η UNRRA δραστηριοποιήθηκε στον ελλαδικό χώρο κατά τη διετία 1945-1947, ενώ το επόμενο έτος αντικαταστάθηκε από το αμερικανικό σχέδιο Μάρσαλ, πρόγραμμα με σημασία που επηρέασε ακόμη και την έννοια της ανάπτυξης. Οι χώρες πάντοτε ήταν λιγότερο ή περισσότερο αναπτυγμένες, αλλά αυτό δεν είχε επισημανθεί με τον τρόπο που έγινε κατά την εφαρμογή του σχεδίου Μάρσαλ. Τότε η οικονομικά ισχυρή Αμερική προσέφερε βοήθεια σε φτωχές χώρες που για πρώτη φορά χαρακτηρίζονται υπανάπτυκτες. Έτσι, άρχισε η ιστορία της ανάπτυξης, με τον διαχωρισμό των χωρών σε αναπτυγμένες και υπανάπτυκτες. Όπως σημειώνει ο W. Sachs, αυτό έγινε «σε μια δεδομένη μέρα και σε μια δεδομένη ώρα. Στις 20 Ιανουαρίου 1949, στην εναρκτήρια ομιλία του στο Κογκρέσο, ο πρόεδρος Χάρι Τρούμαν τράβηξε την προσοχή του ακροατηρίου του στις συνθήκες των φτωχότερων χωρών, που για πρώτη φορά ορίστηκαν υπανάπτυκτες» (Γιαλκέτσης 2007).

Οι επόμενες σελίδες πριν το παράρτημα αναφέρονται στην ανθρώπινη κατάσταση, όπως παρουσιάζεται μέσα από εξελίξεις σχετικές με την κατοικία, τις συγκοινωνίες, την αγροτική ζωή και τον τουρισμό στην περιοχή Φαναρίου. Αυτές οι εξελίξεις ενσωματώνουν προσπάθειες για βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, των συνθηκών εργασίας και της ποιότητα ζωής σε τοπικό επίπεδο, αλλά ταυτόχρονα ως ιστορικό δείγμα αντανακλούν ανάλογη τάση που επικρατούσε γενικότερα στον ελλαδικό χώρο κατά την ίδια χρονική περίοδο. Σήμερα η τάση για αλλαγή προς το καλύτερο αφήνει μια αίσθηση ματαίωσης. Δεν είναι μόνο που έχει κλείσει βίαια ο κύκλος της όποιας ανάπτυξης προηγήθηκε. Το χειρότερο είναι που υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι έχει ήδη αρχίσει η ανάστροφη πορεία…

Ο Γρηγόρης Ζάκας με καταγωγή από την Αηδονιά του Ν. Πρέβεζας σπού­δασε Φιλολογία στο Πανε­πι­στήμιο Ιωαννίνων. Σε προγράμματα του ίδιου Πανεπιστημίου για ξένους φοιτητές έχει διδάξει ελληνική γλώσ­σα και πολιτισμό, ενώ έχει εργα­στεί ως εκπαιδευτικός σε Γυ­μνά­σια και Λύ­κεια της χώρας, ασκώντας διδα­κτικά και διευθυντι­κά καθήκοντα. Με τον ίδιο εργασια­κό χώρο τον συνδέ­ει σχετική δράση στο πλαίσιο της επιστημονικής οργά­νωσης των φι­λο­λόγων και της επαγ­γελματικής των εκπαιδευτικών Δευ­τεροβάθμιας Εκπαίδευσης. Πε­ριοδικά έντυπα (Σύγχρο­νη Εκπαί­δευση, Λόγος και Πράξη, Πρε­βε­ζάνικα Χρονικά, Φωνή των Καθηγη­τών κ.ά.) έχουν κατά και­ρούς φιλο­ξε­νήσει συγγραφικές του εργασίες. Η εκπαίδευση στη μικρο­κλί­μακα του το­πικού είναι το αντι­κείμενο του βι­βλίου που έχει επιμε­ληθεί για ένα  κοι­νο­τικό σχολείο του πε­ρα­σμένου αιώνα με τίτλο «Ιδιω­τι­κό Γυμνάσιο Κανα­λακίου, 50 χρόνια από την ίδρυσή του» (Δήμος Φανα­ρίου 2010). Τα ενδιαφέροντά του συγκε­ντρώνει κυρίως η ιστορία του πο­λι­τισμού, γνω­στική περιοχή στην οποία τοπο­θε­τείται και το βιβλίο «Αχέ­ροντας, ο τόπος και η μνήμη του».