Ο διεπιστημονικός τρόπος με τον οποίο συνηθίζουν να αντιμετωπίζονται τα παιδαγωγικά ζητήματα στον χώρο της Αγωγής, καθώς και η χαρακτηριστική αστάθεια –που από τη φύση τους εμφανίζουν τα όρια ανάμεσα στην Παιδαγωγική και την Ψυχολογία–, αναδεικνύουν την αναγκαιότητα του εγχειρήματος πολλών εκπαιδευτικών να μελετήσουν και να αξιοποιήσουν, στη διδακτική πράξη, το παιδικό ιχνογράφημα. Κάθε παιδαγωγός πρέπει να γνωρίζει όλα όσα αφορούν το παιδί και, πολύ περισσότερο, όλα όσα προέρχονται από το παιδί.

Η ανανέωση του ενδιαφέροντος πολλών εκπαιδευτικών για το παιδικό σχέδιο, αναμφίβολα, προέκυψε από την αναγνώριση της πολυπλοκότητας που ενέχει η διαδικασία εκτέλεσης ενός σχεδίου. Επιπλέον, το σχέδιο, ως ένα δυναμικό προϊόν της σκέψης, προβάλλει την αναγκαιότητα διερεύνησης και μελέτης της συμβολής που μπορεί να έχει στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης του παιδιού.

Ωστόσο, η ερμηνεία των αποτελεσμάτων ερευνών, που έχουν σχέση με την έκφραση συναισθημάτων μέσα από το παιδικό σχέδιο, παρουσιάζει αρκετές δυσκολίες, καθώς ενδέχεται να παρεμβάλλονται ποικίλοι παράγοντες. Για τον λόγο αυτό, θεωρούμε ότι τα παιδικά σχέδια δεν αποτελούν αποδείξεις, αλλά ενδείξεις στην προσπάθεια αξιολόγησης της προσωπικότητας και της συναισθηματικής προσαρμογής.

Η έρευνά μας πραγματοποιήθηκε σε παιδιά προσχολικής και πρώτης σχολικής ηλικίας σχολείων προαστιακής περιοχής της Θεσσαλονίκης. Η ερμηνεία της παιδικής ιχνογράφησης που επιχειρήσαμε, περιλαμβάνει την ανάλυση στοιχείων περιεχομένου (εκτίμηση σχέσεων χώρου και διαφοροποίηση θεματικού υλικού) και τη μορφολογική ανάλυση (επιλογή χρωμάτων και ποιότητα ιχνών).

 

 

 

Πρόλογος  

Εισαγωγή  

 

ΜΕΡΟΣ Α΄

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

 

1. Το συναίσθημα του φόβου  

1.1 Νευρωνικό κύκλωμα του φόβου  

1.2 Παιδικοί φόβοι  

1.2.1 Παιδικοί φόβοι και ηλικία  

1.2.2 Παιδικοί φόβοι και φύλο  

1.3 Αγχώδεις διαταραχές – Φοβίες παιδιών  

1.3.1 Ειδική φοβία  

1.3.2 Διαταραχή άγχους αποχωρισμού-σχολική φοβία  

1.3.3 Κοινωνική φοβία  

1.3.4 Γενικευμένη αγχώδης διαταραχή  

1.3.5 Διαταραχή πανικού  

1.3.6 Ψυχαναγκαστική-καταναγκαστική διαταραχή  

1.3.7 Διαταραχή μετατραυματικού στρες  

1.4 Ανακεφαλαίωση  

 

2. Το παιδικό σχέδιο  

2.1 Θεωρητικές προσεγγίσεις στο παιδικό σχέδιο  

2.1.1 Εξελικτικές προσεγγίσεις  

2.1.2 Κλινικές-προβολικές προσεγγίσεις  

2.1.3 Καλλιτεχνικές προσεγγίσεις  

2.1.4 Διαδικαστικές προσεγγίσεις  

2.1.5 Προσέγγιση της Μορφολογικής Ψυχολογίας για την αντίληψη των εικόνων

2.1.6 Η Ψυχαναλυτική Θεωρία για τα ενστικτώδη κίνητρα

2.2 Αναπτυξιακά στάδια στην τέχνη του παιδικού σχεδίου  

2.2.1 Στάδιο μουτζουρώματος  

2.2.2 Προσχηματικό στάδιο  

2.2.3 Σχηματικό στάδιο  

2.2.4 Στάδιο αναδυόμενου ρεαλισμού  

2.2.5 Στάδιο ψευδορεαλισμού  

2.2.6 Εφηβικό στάδιο αποφάσεων  

2.3 Ανάδυση-αξιολόγηση πληροφοριών από το παιδικό σχέ­διο. Θεωρητικές προσεγγίσεις  

2.3.1 Ανάλυση σχεδίων ως χαρακτηριστικών προβολών της προ­σωπικότητας  

2.3.2 Ανάλυση σχεδίων με την ταξινόμηση των συναισθηματικών δεικτών  

2.3.3 Ανάλυση σχεδίων ως προβολών των ιδιαίτερων ενδιαφερόντων  

2.4 Ερμηνεία της παιδικής ιχνογράφησης  

2.4.1 Ανάλυση στοιχείων περιεχομένου  

2.4.1.1 Εκτίμηση σχέσεων χώρου  

2.4.1.2 Διαφοροποίηση θεματικού υλικού  

2.4.2 Μορφολογική ανάλυση 

2.4.2.1 Επιλογή χρωμάτων  

2.4.2.2 Ποιότητα ιχνών  

2.4.3 Άλλοι παράγοντες ερμηνείας 

 

ΜΕΡΟΣ Β΄

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ

 

1. Μεθοδολογία έρευνας  

2. Σχεδιασμός έρευνας 

3. Παρουσίαση-σχολιασμός των παιδικών σχεδίων  

 

Συμπεράσματα  

Βιβλιογραφία

     Το παιδικό σχέδιο αποτελεί αντικείμενο μεγάλου επιστημονικού ενδιαφέροντος στην ψυχιατρική, στην ψυχολογία, στη θεραπεία και στην εκπαίδευση. Έχει αναγνωριστεί ότι αντανακλά διαφορετικούς παράγοντες και επιδράσεις που έχουν σχέση με την προσωπικότητα και τα συναισθήματα. Υποστηρίζεται ότι αποτυπώνει τον εσωτερικό κόσμο του παιδιού, αποτελεί προσωπική δήλωση με συνειδητά και ασυνείδητα στοιχεία και αντιπροσωπεύει διαφορετικές πτυχές του δημιουργού.

      Η ερμηνεία των σχεδίων έχει σχέση με το κατά πόσο αυτά μεταδίδουν κάποια συναισθηματικά μηνύματα. Η χρήση των εικαστικών στην ερμηνεία των συναισθημάτων παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν δόθηκε σημασία στα σχέδια των ασθενών, ως μέσα για τη διάγνωση της ψυχοπαθολογίας τους. Κάποιοι διαφωνούν με την χρησιμοποίηση των σχεδίων με αυτόν τον τρόπο.  Ωστόσο οι έρευνες για το συναισθηματικό περιεχόμενο των παιδικών σχεδίων συνεχίζονται. Αν και οι περισσότεροι θεραπευτές συμφωνούν ότι το παιδικό ιχνογράφημα δίνει πληροφορίες για την προσωπικότητα και τα συναισθήματα των παιδιών, είναι ελάχιστα τα αξιόπιστα δεδομένα, που υποστηρίζουν συγκεκριμένες ερμηνείες σχετικά με τα συναισθηματικά στοιχεία στα σχέδια των παιδιών.

      Όσον αφορά την έρευνα για τις συναισθηματικές απόψεις των παιδικών σχεδίων ξεχωρίζουν τρεις περιοχές. Η πρώτη έχει σχέση με την ανάλυση των σχεδίων ως προβολών των χαρακτηριστικών της προσωπικότητας και στηρίζεται στην ψυχαναλυτική θεωρία. Η δεύτερη στηρίζεται κυρίως στη δουλειά της E. Koppitz, η οποία επιχείρησε μια ταξινόμηση «συναισθηματικών δεικτών» που βρίσκονται στα παιδικά σχέδια. Προσδιόρισε τριάντα συναισθηματικούς δείκτες που παρατηρούνται στα παιδικά σχέδια ανθρώπινης φιγούρας, όπως είναι η χοντρή ασυμμετρία των άκρων, η απεικόνιση των δοντιών, η παράλειψη ορισμένων χαρακτηριστικών του προσώπου, η παράλειψη των άκρων κ.α. Η τρίτη περιοχή, τέλος, ασχολήθηκε με τον τρόπο με τον οποίο τα παιδιά απεικονίζουν προσωπικά σημαντικά θέματα.

      Τα παιδικά σχέδια έχουν συχνά ερμηνευτεί με κλινικά τεστ προσωπικότητας και συναισθηματικής προσαρμογής και έχει παρατηρηθεί ότι κάποια στοιχεία εμφανίζονται πιο συχνά στα σχέδια των συναισθηματικά διαταραγμένων παιδιών. Η εμπειρική υποστήριξη, όμως, για πολλές από τις ερμηνείες της προσωπικότητας που στηρίζονται στο παιδικό σχέδιο είναι περιορισμένη. Οι σύγχρονες έρευνες προσδιορίζουν κάποιες γενικές αρχές που διέπουν τις απεικονίσεις προσωπικά σημαντικών θεμάτων των παιδιών.

      Η παρούσα έρευνα συνδυάζει δύο τομείς, την ψυχολογία και τη ζωγραφική σε μια προσπάθεια αποτύπωσης της έκφρασης του φόβου μέσα από το παιδικό σχέδιο. Αποτελείται από δύο μέρη:

      Στο πρώτο μέρος αναπτύσσεται το θεωρητικό πλαίσιο του θέματος και χωρίζεται σε δύο ενότητες. Στην πρώτη ενότητα γίνεται αναφορά στο συναίσθημα του φόβου, τόσο ως βιολογική λειτουργία όσο και ως κοινωνικό φαινόμενο. ∆ίνεται ο ορισμός, εξετάζεται τι ακριβώς συμβαίνει στο νευρωνικό κύκλωμα του ανθρώπινου σώματος όταν αυτό κυριεύεται από φόβο, παρουσιάζεται ο εξελικτικός χαρακτήρας των φόβων, τα είδη των φόβων ανάλογα με την ηλικία, καθώς και η σχέση φόβου και φύλου. Επίσης, σε ξεχωριστή υποενότητα, εξετάζονται οι αγχώδεις διαταραχές-φοβίες των παιδιών. Στη δεύτερη ενότητα εξετάζονται βασικά στοιχεία που αφορούν το παιδικό σχέδιο. Αναλυτικότερα, γίνεται μια ιστορική αναδρομή, παρατίθενται τα αναπτυξιακά στάδια στην τέχνη των παιδιών και γίνεται λόγος για την ερμηνεία της παιδικής ιχνογράφησης.

      Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζεται η εκπαιδευτική έρευνα σε τρεις ενότητες. Στην πρώτη ενότητα γίνεται αναφορά στη μεθοδολογία που εφαρμόστηκε, ενώ στη δεύτερη περιγράφεται ο αναλυτικός σχεδιασμός της εκπαιδευτικής έρευνας (εμπειρικά δεδομένα, δείγμα της έρευνας, μέσα συλλογής). Στην τρίτη ενότητα αναλύονται και σχολιάζονται οι δραστηριότητες και τα αποτελέσματα της ερευνητικής μας προσπάθειας. Η μελέτη ολοκληρώνεται με την παράθεση των συμπερασμάτων.

Ο Γεώργιος Χαλκιάς, γεννήθηκε στη Θάσο, το έτος 1968 και ζει στη Θεσσαλονίκη. Είναι Διδάκτωρ Θεολογίας, μεταδιδακτορικός ερευνητής στον Τομέα Παιδαγωγικής της Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ. και υπηρετεί ως Σχολικός Σύμβουλος Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης. Σπούδασε στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών Α.Π.Θ., είναι απόφοιτος της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Θεσσαλονίκης (1987), του Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης (1999), της Θεολογικής σχολής Θεσσαλονίκης (2005), του Διδασκαλείου Θεσσαλονίκης (2007), κάτοχος μεταπτυχιακού τίτλου στην Παιδαγωγική (2010) και κάτοχος διδακτορικού διπλώματος στην Ιστορία Νεοελληνικής Εκπαίδευσης (2014). Έχει συμμετάσχει ως εισηγητής σε Διεθνή και Πανελλήνια Παιδαγωγικά και Ιστορικά Συνέδρια.

Ασχολήθηκε συστηματικά με θέματα που αφορούν τη Διαπολιτισμική Εκπαίδευση, την Παραγωγή Γραπτού Λόγου και την Ιστορία της Εκπαίδευσης. Tο έτος 2010 εκδόθηκε το πρώτο του βιβλίο, με τίτλο «Τα σχολεία στο Κάστρο της Θάσου, 1870-1930» και το 2015 κυκλοφόρησε το δίτομο έργο του «Η εκπαιδευτική δραστηριότητα στη Θάσο κατά την ύστερη περίοδο της τουρκοκρατίας, 1813-1912» και «Λειτουργική δομή και οργάνωση των σχολείων της Θάσου, 1870-1912», από τις εκδόσεις Αδελφών Κυριακίδη και Δέσποινας Κυριακίδη, αντίστοιχα. Το 2016 εκδόθηκε το βιβλίο «Ομαδοκεντρικές Διδακτικές Πρακτικές στο Δημοτικό Σχολείο. Επικοδομηστική και Διαπολιτισμική Παιδαγωγική Προσέγγιση», ενώ το 2021 εκδόθηκε το βιβλίο «Η έκφραση του φόβου στο παιδικό σχέδιο» και τα δύο από τις εκδόσεις Λεξίτυπον.